توریسم‌درمانی یکی از شیوه‌های مقاوم‌سازی اقتصاد
اقتصاد ایران ظرفیت‌های زیادی در بخش‌های کشاورزی، معادن، نیروی انسانی، توان فنی مهندسی، دانش‌بنیان، ترانزیت، توریسم و… دارد که با عملیاتی کردن بخشی از آنها، اقتصاد در برابر تکانه‌ها و تهدیدات، مقاوم خواهد شد و به آسانی می‌توان از تحریم‌ها عبور کرد. در بین این ظرفیت‌ها، یکی هم صنعت توریسم‌درمانی است. توریسم‌درمانی، یا گردشگری درمانی یکی از شاخه‌هایی است که در سال‌های اخیر در میان شاخه‌های تجارت پزشکی جای گرفته است. شاخص‌ها نشان‌دهنده آن است که بازاری در این حوزه شکل گرفته است که تا سال ۲۰۱۲ بیش از ۱۱۰۰ میلیارد دلار درآمد داشته است و به نوعی، از صنعت طلا و نفت هم جلو افتاده است. گردشگری درمانی و بهداشتی، امروزه از رو به رشدترین بخش‌های صنعت گردشگری جهان است که سبب شده سازمان‌های دست‌اندرکار و کشورهای علاقه‌مند به توسعه گردشگری توجه خود را به این بخش از صنعت توریسم جلب و برای آن برنامه‌ریزی کنند. بیماران مسافر در گردشگری سلامت به منظور درمان بیماری‌های جسمی خود یا انجام نوعی از عمل‌های جراحی تحت نظارت پزشکان در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کشور میزبان وارد این کشورها می‌شوند. در این نوع از گردشگری سلامت، بیمار ممکن است پس از درمان و معالجه نیاز به استفاده از فضاها و خدمات گردشگری درمانی(مانند آب گرم‌ها) داشته باشد که در این صورت ممکن است گردشگری او با سفر به نقاطی که این امکانات را دارند تکمیل شود. از طرفی امروزه با صنعتی شدن کشورها و بروز دردهای مختلف در انسان‌ها و روی آوردن به عمل‌های جراحی زیبایی به صورت چشمگیری، بحث توریسم‌درمانی یکی از بخش‌های رو به رشد صنعت گردشگری در جهان و ایران به شمار می‌آید. در این گزارش، به جاذبه‌ها و به نوعی الزامات آن اشاره می‌گردد و معتقدیم که در صورت عملیاتی شدن این ظرفیت‌ها و الزامات، توان اقتصادی کشور بالا رفته و اقتصاد مقاومتی در این حوزه تحقق پیدا خواهد کرد.
جاذبه‌ها و امتیازات ایران برای توریسم‌درمانی
۱ – برتری پزشکی ایران در منطقه؛ ایران نسبت به کشورهای همسایه و منطقه از توانمندی‌های پزشکی بالاتر و بهتری به ویژه در بخش درمان‌های فوق‌تخصصی و پیشرفته برخوردار است که باید نهایت استفاده از این پتانسیل را برد؛ اما متأسفانه تبلیغات مناسبی برای شناسایی توانمندی‌های پزشکی و گردشگری ایران در خارج صورت نگرفته است و رسانه‌های دولتی و سفارتخانه‌ها در این زمینه نقش موثری دارند. از دیرباز ساکنان کشورهای همسایه برای برخورداری از خدمات پزشکی به دلایلی ازجمله قیمت‌های مناسب و ارزان‌تر، کیفیت بالای درمان در ایران نسبت به کشورهای منطقه امکان ارائه خدمات درمانی پیشرفته نظیر درمان‌های پیشرفته قلب و عروق، پیوند اعضا به‌ویژه پیوند کلیه، حلزون گوش، قرنیه و کبد، درمان بیماری‌های چشم، درمان‌های نازایی و جراحی‌های زیبایی، پتانسیل بالایی برای جذب این‌دسته از گردشگران وجود دارد. از طرف دیگر با دستیابی ایران به درمان برخی بیماری‌ها با استفاده از سلول‌های بنیادی، روش‌های نوین درمان بیماری ایدز، ارائه درمان‌های جدید برای بیماری پای دیابتی و… موجب شده است که ایران از نظر درمانی، مورد توجه کشورهای منطقه و جهان قرار گیرد.
۲ – آب درمانی؛ یکی از جاذبه‌ها و امتیازات ایران برای توریسم‌درمانی در حوزه آب درمانی است، به طوری که در حال حاضر بیش از هزار چشمه آب‌معدنی شناسایی شده است. چشمه‌های آب‌گرم محل‌هایی مناسب برای ایجاد اقامتگاه‌های توریستی است که با ایجاد مراکز تفریحی و ارائه سرویس‌ها و امکانات در این نقاط می‌توان آنها را به مقاصد گردشگری درجه اول برای گردشگران تبدیل کرد، زیرا همزمان، هم لحظه‌هایی مفرح و پرهیجان خواهند داشت و هم به سلامت و آرامش دست می‌یابند.
۳- پایین بودن هزینه‌ها؛ قیمت ارزان خدمات پزشکی بالای ایران به نسبت دیگر کشورهای پیشرفته در عرصه پزشکی، منطقه و جهان، از جمله دیگر مزایای ایران برای فعالیت در حوزه توریسم‌درمانی محسوب می‌شود. از رقبای ایران در امر توریسم‌درمانی در منطقه می‌توان به کشورهای هند، سنگاپور، دبی و اردن اشاره کرد که برای جذب بیماران کشورهای آسیایی مشغول برنامه‌ریزی هستند. سنگاپور یکی از مقاصدی است که بسیاری از بیماران برای انجام جراحی‌های مهم به آن می‌اندیشند و هر سال حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر با اهداف درمانی به این کشور سفر می‌کنند. برای نمونه جراحی قلب در سنگاپور هزینه‌ای بیش از ۱۶ هزار دلار دارد که همین عمل را در هند می‌توان با نصف این قیمت انجام داد و پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نزدیک دبی نیز تبدیل به تهدید بزرگی برای این کشور باشد. ایران در مقایسه با این کشورها و نوع سرویسی که به بیماران می‌دهد، هزینه کمی دریافت می‌کند و برای حفظ مزیت نسبی نباید قیمت‌ها را افزایش دهد تا بازار از دست ایران خارج نشود.
۴- جلوگیری از خروج ارز؛ در کنار جذب توریسم‌درمانی، تعدادی از بیماران برای درمان به خارج از کشور می‌روند. در سال۲۰۱۲ دو درصد از ۳۰۰ هزار توریست درمانی به مالزی، ایرانی‌ها بوده‌اند. گفته می‌شود که نداشتن بیمه خدمات درمانی در کشور مبدأ یکی از مهم‌ترین دلایلی است که موجب می‌شود افراد برای درمان به کشورهای دیگر سفر کنند. چون خروج این تعداد مریض به یک کشور ثالث علاوه بر مصارف ارزی به نوعی تبلیغات منفی در جذب توریست هم به حساب می‌آید، پس باید زیرساخت توریسم‌درمانی به گونه‌ای باشد که علاوه بر جذب از خارج، زمینه مداوای بیماران داخلی را هم داشته باشیم تا از خروج ارز جلوگیری شود.
۵ – ارزآوری بالا؛ موضوع توریسم‌درمانی از اجزای لاینفک نظام سلامت است. کشورهایی است که در حوزه پزشکی پیشرفته هستند و توانسته‌اند زمینه‌های صادرات تجهیزات پزشکی، دارویی و حتی نیروی انسانی متخصص را به سایر کشورها فراهم کنند، توانسته‌اند درآمدهای ارزی بالایی را از این راه به دست آورند. بررسی‌ها نشان می‌دهد سالیانه ۱۱۰۰ میلیارد دلار از طریق توریسم‌درمانی عاید این کشورها شده است. در این میان، سهم سیستم سلامت ایران از این رقم ۶۰۰ میلیون دلار در سال گذشته بوده است که از فروش خدمات به ۸۵ هزار نفر گردشگر سلامت حاصل شده است. این در حالی است که در قانون برنامه چهارم توسعه ذکر شده است که وزارت بهداشت موظف است تا پایان برنامه، ۳۰ درصد از نیازهای ارزی خود را از طریق صادرات خدمات و تولیدات این بخش تأمین کند. در همین رابطه دکتر «زالی» رئیس سازمان نظام پزشکی کشور با بیان اینکه در سال ۹۲ بالغ بر ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار توریسم سلامت وارد کشور شدند، اظهار داشت: ایران در حال حاضر با پتانسیل کنونی که دارد توانایی پذیرش سالانه ۵/۱ میلیون توریسم سلامت را دارد و برآورد می‌شود تا سال ۱۴۰۴ بتوانیم سالیانه ۲۰ میلیون گردشگر سلامت را در کشورمان پذیرا باشیم که درآمدی بالغ بر ۱۸ میلیارد دلار می‌شود که این مقوله می‌تواند در دیپلماسی عمومی کشورمان نیز تأثیر بسزایی داشته باشد.
۶ – ظرفیت‌های طبیعی؛ ایران از نظر آب و هوا رتبه پنج دنیا، از نظر منابع طبیعی رتبه چهار دنیا و از نظر آثار باستانی رتبه ده جهان را دارد و این در حالی است که یکی از کشورهای اروپایی که در بحث توریسم بسیار فعال بوده فقط دارای ۸۰۰ محوطه تاریخی است. در حالی که کشور ما دارای ۲۰۰ هزار محوطه تاریخی است. چون در بحث گردشگری سلامت همه افراد بیمار نیستند ولی برای ارتقای سلامت خود می‌خواهند از یک اقلیم مناسب آب و هوایی بهره‌مند شوند و یا افرادی که پس از اعمال جراحی درصددند برای بهبود بیشتر از چنین اقلیم‌هایی استفاده کنند که ایران می‌تواند یکی از بهترین نقاط دنیا در این زمینه به حساب آید.
الزامات قانونی برای توسعه توریسم‌درمانی
۱ – هم‌افزایی بین نهادهای مرتبط با توریسم‌درمانی؛ سیاستگذاری کلان نظام توریسم‌درمانی با همکاری تمامی نهادهای ذی‌ربط به عهده شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت است. شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت در سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری با ریاست معاون گردشگری سازمان مشغول به فعالیت است. این کمیته با حضور نمایندگان تام‌الاختیار سازمان رفاه و تأمین اجتماعی، وزارت بهداشت، معاونت گردشگری، مدیرکل دفتر طرح‌های توسعه و سرمایه‌گذاری، دبیر ستاد گردشگری سلامت (توریسم‌درمانی)، سرپرست دفتر بازاریابی و تبلیغات، عضو و نماینده رئیس و مدیرکل تجهیز منابع و بودجه سازمان میراث فرهنگی گردشگری تشکیل شده است. با اینکه تنظیم قوانین مورد نیاز با توجه به مصوبات بین‌المللی، کسب درآمدهای ارزی برای کشور از طریق ارائه خدمات پزشکی به گردشگران، به وجود آوردن همکاری‌های بین‌بخشی و درون‌بخشی در خصوص توسعه توریسم‌درمانی، ساماندهی بیماران داخلی که برای درمان به خارج از کشور سفر می‌کنند و طراحی و برنامه‌ریزی راهبردی منطبق با چشم‌انداز افق ۲۰ ساله کشور در این بخش، با مسئولیت شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت است، اما بین دستگاه‌های مرتبط یک هم‌افزایی بسیار نزدیک می‌طلبد.
۲ – تسریع در تهیه طرح جامع توریسم‌درمانی کشور؛ وزارت بهداشت نیز در زیرمجموعه معاونت درمانی خود، مدیریت توریسم‌درمانی تشکیل داده است و در حال حاضر مشغول برنامه‌ریزی و هماهنگی در معاونت درمانی این وزارتخانه و دیگر دستگاه‌های مسئول است و برای توسعه توریسم‌درمانی برنامه‌هایی در نظر دارد که هنوز در مرحله تصویب در ساختار داخلی وزارتخانه و رایزنی با دستگاه‌های دیگر است. تهیه طرح جامع توریسم‌درمانی کشور، یکی از این برنامه‌هاست که هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است. بخشی از مقررات این طرح در معاونت سلامت وزارت بهداشت قابل تصویب و بخشی دیگر که مستلزم تکالیف قانونی است باید به تصویب هیئت دولت برسد. پاره‌ای از آنها نیز مستلزم تفاهم دستگاه‌های دست‌اندرکار در این امر می باشد.
۳ – اطلاع‌رسانی دقیق؛ شناسایی و تجهیز مراکز درمانی دولتی و خصوصی که شاخص‌های لازمه پذیرش گردشگر خارجی بیمار را داشته باشند و بتوانند مجموعه‌ای از سرویس‌های مناسب استاندارد درمانی را ارائه دهند، به بیماران خارجی به طرق مختلف مثلاً از طریق سفارتخانه‌ها، وب‌سایت‌ها و رسانه‌ها معرفی شوند. پس از آن، یکی دیگر از برنامه‌ها، صدور ویزای درمانی است که خیلی سریع، بدون تشریفات و در کمترین زمان ممکن انجام گیرد.
۴ – تسریع در ساخت مراکز درمانی مرتبط با توریسم‌درمانی؛ ساخت پروژه مرکز تحقیقات علوم مغز و اعصاب ایران که پیشنهاد ساخت و پیگیری این موسسه تحقیقاتی توسط پروفسور مجید سمیعی از اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۹ به صورت جدی وارد مرحله اجرایی شده شامل ۵۵ کلینیک تخصصی و فوق تخصصی مغز و اعصاب، ارتوپدی، طب سرطانی، پزشکی هسته‌ای، گوش و حلق و بینی، چشم، ارولوژی، روانپزشکی و مرکز جامع بازتوانی و توانبخشی، آشپزخانه صنعتی است. مهم‌ترین اهداف این پروژه را می‌توان «ارتقای جایگاه سلامت در کشور»، «توجه به مقوله توریسم‌درمانی (گردشگری سلامت)»، «تأکید بر آموزش ، پژوهش و جلب نخبگان» و در نهایت «نشر علوم» دانست.
۵ – استفاده مطلوب از تجارب کشورها؛ سوابق کشورهایی که در زمینه توریسم سلامت موفق بوده‌اند، حکایت از آن دارد که این کشورها در زمینه ایجاد زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم برای جذب توریست از موفقیت‌های قابل توجهی برخوردار بوده‌اند. اطلاع‌رسانی و تبلیغات مناسب، ایجاد خدمات لازم برای سهولت در دریافت ویزا، فرهنگ‌سازی لازم برای پذیرش توریست سلامت و همچنین تدوین قوانین و مقررات لازم در این خصوص از مهم‌ترین پیش‌فرض‌های نرم‌افزاری لازم برای جذب توریست محسوب می‌شود. در بخش سخت‌افزاری ایجاد هتل‌ها، آسایشگاه‌ها و بیمارستان‌های خاص برای جذب بیماران خارجی و همچنین تعیین حوزه‌های تخصصی دارای مزیت به‌منظور توسعه زیرساخت‌های فیزیکی برای جذب توریست از مهم‌ترین عوامل موفقیت در این عرصه محسوب می‌شوند. با پی بردن به دلایل موفقیت این کشورها ما باید بلافاصله اقدامات لازم را انجام دهیم.
۶ – ایجاد سامانه آماری؛ به دلیل نبود نظام جامع و هماهنگ توریسم‌درمانی کشور و با توجه به اینکه این بیمارستان‌ها در حال حاضر موظف نیستند تعداد بیماران خود را به وزارت بهداشت گزارش کنند، آمار دقیقی از بیماران خارجی که در ایران درمان می‌شوند، وجود ندارد. همچنین آمار دقیقی از کسانی که به قصد معالجه یا استفاده از مراکزی مانند مراکز آب‌درمانی به ایران سفر می‌کنند نیز وجود ندارد، اما به گفته مسئولان، معمولاً سالیانه ۸۰ هزار گردشگر از اتباع خارجی به قصد درمان به شهرهای مختلف ایران سفر می‌کنند. در حال حاضر بیمارستان‌های محب، حضرت رسول(ص)، میلاد تهران، بنت‌الهدی مشهد، رضوی مشهد و نمازی شیراز در امر توریسم‌درمانی فعال هستند.
۷ – تصویب قوانین مورد نیاز و حذف قوانین معارض؛ به نظر بسیاری از کارشناسان تغییر در برخی قوانین و تصویب قوانین مورد نیاز از اولویت‌های مورد نیاز برای رشد این بخش از توریسم کشور است. وجود قوانین مورد نیاز برای دریافت خسارت پزشکی از جمله این قوانین است. در کشور ما قوانینی برای دریافت خسارت پزشکی وجود دارد که باتوجه به حقوقی و قضایی بودن این موضوع برای توریستی که می‌خواهد مدت زمان مشخصی را در ایران سپری کند، طی کردن این دوره، زمان‌بر و دشوار است و نیاز به وضع قوانین خاص دارد. یکی دیگر از قوانین ضروری این بخش داشتن ویزای درمان است تا بیماران بتوانند بدون طی تشریفات وارد کشور شوند. از سوی دیگر وضع قوانین مشخص، نظارت دستگاه‌های مسئول بر امر توریسم‌درمانی کشور و پاسخگویی دستگاه‌های رسمی در قبال این موضوع را تسهیل می‌کند.
در پایان باید گفت در زمینه توریست‌درمانی و جذب گردشگران سلامت همواره باید به چهار مسئله اساسی در این زمینه توجه داشت؛ توانمندی‌های شاغلان حرفه پزشکی، تکنولوژی‌های روز و استاندارد‌های جهانی اقتصاد، درمان و هزینه‌های درمانی و مقررات داخلی کشور از عوامل مهم گردشگر سلامت هستند. ایران در هر چهار مورد ذکر شده نسبت به کشورهای همسایه و خاورمیانه از توانمندی‌های بهتری برخوردار است که باید نهایت استفاده را از پتانسیل موجود ببرد؛ اما متأسفانه تبلیغات مناسبی برای شناسایی توانمندی‌های پزشکی در خارج صورت نگرفته است در حالی که پر واضح رسانه‌های دولتی و سفارتخانه‌ها در این زمینه نقش موثری دارند.