رانت پنهان
یکی از مباحث کلان هفت‌گانه طرح تحول اقتصادی اصلاح نظام یارانه‌ها در کشور بود که همه کارشناسان و همه جریان‌ها و جناح‌های سیاسی متفق‌القول بودند که باید این اقدام بنیادین هر چه سریع‌تر صورت بگیرد. در کنار این موضوع، از سال گذشته بحث یارانه‌های پنهان به طور جدی‌تر در دولت مطرح و برای اولین بار ارقام کلانی در این زمینه منتشر شد.
سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد، دولت سالیانه بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان پرداخت می‌کند و در ادامه جزئیات این رقم از این حکایت داشت که حدود ۶۰۰ هزار میلیارد تومان آن مربوط به حوزه انرژی، نفت و مشتقات آن است و جالب‌تر آنکه از این حوزه بالغ بر ۲۵۰ هزار میلیارد تومان یارانه به بنزین تعلق می‌گرفت.
مضاف بر این، بنزین به جز اینکه یارانه بالایی مصرف می‌کند، یکی از کالاهای ضروری و اساسی است که به هر نحو ممکن باید به آسانی و فراوان در دسترس مردم قرار گیرد و لازمه آن ساخت جدید پالایشگاه‌ها برای مصارف روزافزون بود. از آنجا که پس از راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که روزانه بین ۴۰ تا ۴۵ میلیون لیتر بنزین تولید می‌کند، پروژه خاصی در این بخش طراحی نشده است و اگر هم آغاز شود، حداقل سه سال زمان نیاز دارد و از سوی دیگر واردات از خارج در این وضعیت اقتصادی بسیار پیچیده است و بعضاً با محدودیت‌هایی به جهت تحریم‌ها و فشار حداکثری مواجه است، بهترین اقدام مدیریت داشته‌ها و منابع داخلی با سهمیه‌بندی و افزایش قیمت خارج از سهمیه بود که در حال اجراست.
افزون بر این، یک سری ملاحظات دیگر هم در این بین وجود دارد که خود آنها عامل تشدیدکننده و تسریع‌کننده در اجرایی شدن این موضوع شد که به اجمال به آنها اشاره می‌شود. «قاچاق سوخت» دلیل عمده‌ای در اصلاح قیمت‌ها بود. یارانه‌ای که بابت سوخت و به ویژه بنزین پرداخت می‌شد، سبب شده بود اختلاف قیمت زیادی بین ایران و کشورهای همسایه ایجاد شود و عاملی باشد برای افزایش قاچاق سوخت و هدررفت منابع یارانه‌ای که دولت پرداخت می‌کرد.
ایران دومین کشور در جهان است که بنزین ارزان دارد و این در حالی است که در کشورهای همسایه، مانند ترکیه، پاکستان، آذربایجان عراق و افغانستان قیمت این کالا چند برابر است و بررسی‌ها نشان می‌دهد، قیمت بنزین در ایران حداقل فاصله‌ای ۴۸۰۰ تومانی با ارزان‌ترین کشور همسایه دارد. قیمت بنزین در ترکمنستان که ارزان‌ترین بنزین پس از ایران را در میان همسایگان عرضه می‌کند، ۵۸۰۵ تومان است؛ در ترکیه در هر لیتر به ۱۶ هزار و ۶۰۰ تومان، در افغانستان به ۱۰ هزار تومان، در پاکستان به ۸۰۵۰ تومان و در جمهوری آذربایجان در هر لیتر به ۶۳۰۰ تومان می‌رسد. هر چند ۱۰ سال پیش و در قانون هدفمندی یارانه‌ها مصوب شده بود حامل‌های انرژی ۱۰ درصد ارزان‌تر از قیمت تحویل روی کشتی (فوب) در خلیج‌فارس باشد. اجرا نشدن این قانون خودبه‌خود سبب شده بود حاشیه سود برای قاچاقچیان بسیار بالا باشد و لذا افراد سودجو با ترفندهای گوناگون سوخت را به کشورهای همسایه قاچاق می‌کردند. «توزیع نامناسب یارانه بین دهک‌ها» عامل بعدی است. طبق آخرین گزارش سازمان برنامه و بودجه دهک بالای درآمدی به دلیل مصرف بیشتر تا ۲۳ برابر بیشتر از سایر دهک‌ها از یارانه بنزین استفاده می‌کنند.
همچنین در جریان تدوین لایحه بودجه سال آینده قرار است تأمین مالی از طریق نفت در بودجه به حداقل برسد، افزون بر افزایش پایه‌های مالیاتی، تأمین منابع از طریق اصلاح یارانه‌های پنهان هم جزء موارد اصلی است که باید مقدمات کار فراهم می‌شد. در ضرورت این موضوع کسی تردید ندارد؛ اما در این بین دولت باید بر اساس منافع ملی اقدامات اساسی را با لحاظ کردن آثار جانبی و با درایت و تدبیر مدیریت کند تا همان‌گونه که قول داده است پول حاصل از افزایش بنزین به خوبی در بین مردم توزیع شود و مشکلاتی که در موضوع کارت سوخت وجود دارد، با سرعت مرتفع شود.
خوب بود دولت در فرایند چند ساله و به تدریج این کار را انجام می‌داد تا ناچار نباشد با افزایش سنگین گام بعدی را بر دارد. با این حال اکنون به متولیان امر در این حوزه توصیه می‌شود در این زمینه به طور مداوم و شفاف اطلاع‌رسانی کنند تا فضای روانی جامعه را با خود همراه سازند. در همین راستا، گفتنی است بازتوزیع درآمد حاصل از بنزین برای ۱۸ میلیون خانوار با کمی تأخیر بیان شد که اگر این کار زودتر انجام می‌گرفت، همراهی‌ها بهتر و انتقادات کمتر می‌شد.
در پایان باید گفت، حجم عظیم یارانه انرژی و به ویژه بنزین از طریق مداخلات مستمر دولت در امر قیمت‌گذاری، پیامدهای منفی فراوانی شامل مصرف بی‌رویه سوخت، افزایش شدید قاچاق، آلودگی هوا و تخریب محیط زیست، کاهش بهره‌وری و دامن زدن به شکاف طبقاتی از طریق توزیع ناعادلانه یارانه سوخت را برای اقتصاد کشور به همراه داشته است. ضمن اینکه در وضعیت دشوار تحریم که اقتصاد ایران با تنگناهای متعدد مواجه شده است، اثرات نامطلوب فوق و همچنین فشار مضاعف به بودجه دولت به صورت پررنگ‌تر ظاهر خواهد شد؛ از این رو حذف و کم کردن یارانه و جلوگیری از سرکوب قیمتی بنزین به عنوان یکی از مهم‌ترین اصلاحات اقتصادی ضرورت جدی دارد.