انقلاب در ساختارهای اقتصادی و اصلاح در رویکردهای فرهنگی
نوروز سال 78 اولین سالی بود که رهبر حکیم انقلاب نامی مشخص را برای سال برگزیدند و از آن تاریخ به بعد معظم‌له هر سال شعاری برای جهت‌دهی به افکار عمومی و نگاه ویژه مسئولان به یک موضوع مهم و اساسی آن برهه زمانی را مد نظر قرار می‌دهند. در این میان برخی تشکیک می‌کنند که انتخاب صرف یک شعار برای یک سال ثمری ندارد، پس از نظر آنها چه خوب است که این اتفاق نیفتد. رهبر معظم انقلاب در جواب این نوع نگاه در حرم رضوی در تاریخ 1/1/97 فرمودند: «اوّلاً این را عرض بکنم؛ بعضی‌ها می‌گویند «شما شعار سال معیّن می‌کنید، فایده‌ای ندارد؛ عمل که نمی‌کنند، چرا بی‌خودی شعار سال معیّن می‌کنید؟ بنده قبول ندارم این حرف را. شعار سال با دو منظور مطرح میشود: یکی جهت دادن به سیاست‌های اجرایی و عملکرد مسئولین دولتی و مسئولین حکومتی است، یکی توجیه افکار عمومی است؛ یعنی افکار عمومی توجّه پیدا کنند به اینکه چه مسئله‌ای امروز برای کشور مهم است؛ امروز برای کشور مسئله کالای ایرانی یک مسئله مهمّی است. دولتی‌ها هم البتّه ممکن است در سال‌های مختلف، بعضی‌های‌شان این شعارهایی را که ما هر سال معیّن می‌کنیم قبول نداشته باشند، امّا آنهایی که قبول دارند تلاش می‌کنند، عمل می‌کنند، به قدر توان خودشان کار می‌کنند؛ البتّه اگر کار، بهتر و جامع‌تر انجام بگیرد، نتایج بیشتری به دست می‌آید. بنابراین، این‌جور نیست که این شعارها بی‌فایده باشد؛ نخیر، شعارها اتّفاقاً بافایده است.»
زمینه‌های طرح شعار سال 97
نگاه کاوشگرانه و کارشناسی به اوضاع کلی اقتصاد کشور حاکی از این امر است که اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با افت و خیزهایی مواجه بوده و دچار یک سری نابسامانی‌هایی شده و برخی از عوامل مزمن ساختاری از گذشته هم مزید بر علت شده تا اقتصاد ایران در وضع مطلوب قرار نگیرد و در واقع نتوانسته‌ایم به جایگاه یک الگوی خوب برای داخل و دیگر بلاد اسلامی دست یابیم. اما عواملی که سبب شده کار به این جا ختم شود، عوامل داخلی و خارجی فراوانی است که یکی از عوامل دخیل و تأثیر‌گذار ضعف حس همگانی در بهره‌گیری از کالای ایرانی است. برای حل این معضل به عزمی ویژه و انقلابی و جهادگونه، چه از سوی مسئولان و چه از سوی مردم نیاز است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد نداشتن فرهنگ مصرف کالای ایرانی و بی‌کیفیتی کالاها علت اصلی مصرف کالای خارجی است و تأسف‌بارتر از اینکه بسیاری از تولیدکنندگان داخلی برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، کالای خود را با نام و نشان کالاهای خارجی در بازار عرضه می‌کنند و به نوعی می‌توان گفت مجبورند برای فروش اجناس خود با برند غیرایرانی وارد بازار شوند که این موضوع نشان‌دهنده فرهنگ‌سازی نکردن مناسب برای استفاده از کالای ایرانی و همچنین بی‌اطمینانی به تولید داخل است. با این شرایط خرید کالای ایرانی و حمایت از تولید داخل، یک امر کاملاً عقلانی است و رهبر معظم انقلاب نیز بارها روی آن تأکید کردند که متأسفانه مورد غفلت واقع شد، تا اینکه شعار سال 97 را به این امر مهم اختصاص دادند.
نگاه استفاده‌کنندگان به کالای ایرانی
بررسی‌های صورت گرفته و آمار به دست آمده از مصرف‌کنندگان ایرانی نشان می‌دهد، دیدگاه ایرانیان در خصوص کالای ایرانی متفاوت است، برخی کاملاً معتقد به خرید کالای ایرانی هستند و از نظر آنها، این کار تنها راه برای ارتقای کیفیت تولیدات ملی است. برخی دیگر معتقد به خرید کالای ایرانی هستند، اما تنها کالاهای با کیفیت و رقابتی با قیمت مناسب را خریداری می‌کنند و گروه آخر کسانی هستند که به برند حساس هستند. گروه آخر که عموماً شامل جوان‌ترها و طبقه مرفه میشود، کالاهای خارجی و به ویژه آنهایی را که با برندهای معروف عرضه می‌شوند، ترجیح می‌دهند.
این نگاه سوم تا جایی رشد کرده است که عده‌ای حتی خرید کالای با کیفیت پایین از یک برند خارجی را به خرید کالای با کیفیت تولید داخل ترجیح می‌دهند. با این حال داده‌های آماری حاصل از نظرسنجی‌ها گویای این است که بسیاری از ایرانیان به جز بخشی از صنایع پوشاک، خودرو، لوازم الکترونیکی خانگی آشپزخانه ـ که البته برند ایرانی برخی از لوازم برقی آشپزخانه مثل اجاق گاز، آبمیوه‌گیری و چرخ‌گوشت با استقبال مواجه شده ـ معتقد به تولیدات داخلی هستند. صنایع غذایی، لباس، کفش، فرش، صنایع دستی و مبلمان و… برخی از محصولات خوب ایرانی هستند که علاوه بر مصرف داخلی، حتی به اروپا و آمریکا صادر می‌شوند. در این وضعیت اگر کیفیت خدمات پس از فروش بسیاری از تولیدات داخلی ارتقا پیدا کند، دیدگاه مردم در خصوص کیفیت کالاهای داخلی متفاوت خواهد شد.
الزامات تحقق شعار سال
۱ـ اصلاحات رویکردی
1ـ۱ـ فرهنگ‌بنیان کردن اقتصاد؛ بیشتر آسیب‌ها و مشکلات موجود در حوزه اقتصادی کشور ناشی از دید و درک نادرست ما از موضوع اقتصاد است. در ابتدا باید نگاه به فرهنگ کار تغییر یابد و برای همه تولیدکنندگان و متولیان امر تولید تبیین شود که کار و سرمایه از دیدگاه اسلام ارزشمند است. همچنین سرمایه و سرمایه‌گذار احترام دارد، اقتصاد دارای فرمول است و باید در چارچوب فرمول‌های اقتصادی، قوانین سرمایه‌گذاری را مشروع کرد. این موضوع باید در کشور فرهنگ‌سازی شود. در مرحله بعد با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای خرید محصولات داخلی در بین مردم فرهنگ‌سازی شود. لازمه این کار این است که محصولات تولیدی ما کیفیت لازم را داشته باشند تا مردم هم برای استفاده از آن استقبال کنند در غیر این صورت تولیدکننده خارجی با کیفیت بهتر و قیمت کمتر آن را وارد بازار خواهد کرد.
۲ـ۱ـ دانش‌بنیان کردن اقتصاد؛ از آنجا که نیروی انسانی متخصص، ماهر، توانمند و فرهیخته کارآمد، از عوامل کلیدی و انکارناپذیر در رشد اقتصادی، توسعه پایدار و تولید ثروت ملی محسوب میشود، دانشگاه‌ها باید با تغییر رویکرد به فکر تربیت نیروهای مورد نیاز بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور باشند. دانشگاه‌ها باید با ایجاد بسترهای لازم برای آموزش مهارت‌های حرفه‌ای در تولید فکر و اندیشه و متخصص در جهت کارآفرینی گام بردارند. دولت هم فرصت را مغتنم شمرده و از دانش‌آموختگانی که شرایط لازم را برای تولیدات دانش‌بنیان دارند، ضمن حمایت همه‌جانبه از آنها، با سرعت فضای کسب‌و‌کار و مجوزهای لازم را برای‌شان فراهم کند.
۳ـ۱ـ استانداردسازی کالاهای تولید داخل؛ با اینکه در فرایند این سال‌ها سازمان استاندارد تلاش فراوانی را برای ارتقای کیفیت کالاها انجام داده و با اقدامات خوب‌شان بخشی از انتظارات دولت و مردم را برآورده و بخش عظیمی از کالا و خدمات دارای استاندارد می‌باشند، اما با طرح شعار خرید کالای ایرانی وظیفه نظارتی این سازمان دوچندان شده است. این سازمان در کنار تولیدکنندگان داخلی باید نقش مشاور و راهنمای تولیدکنندگان را ایفا کند. اگرچه نیره پیروزبخت، رئیس سازمان استاندارد کشور، ایمنی مواد غذایی، ارتقای کیفی استاندارد خودروها، بهینه‌سازی مصرف انرژی در تجهیزات انرژی‌بر، پیوست استاندارد در خصوص کالاها و خدمات و استانداردسازی مصالح ساختمانی و ایمنی ساختمان را مهم‌ترین اولویت‌های این سازمان در سال جدید معرفی کرده است؛ اما با این حال با استانداردسازی می‌توان خریداران را تشویق و ترغیب به خرید کالای ایرانی کرد.
۴ـ۱ـ رقابتی کردن فضای اقتصاد؛ یکی از وظایف مهم دولت‌ها زمینه‌سازی برای ایجاد فضای رقابت آزاد در همه زمینه‌ها، شامل تولید، توزیع، قیمت، کمیت، کیفیت، بخش دولتی، بخش خصوصی و… است. رقابتی شدن اقتصاد موجب مشتری‌محوری، افزایش کیفیت کالا و محصول و همچنین کاهش قیمت تمام شده محصول میشود که ثمرات بسیار بالایی دارد. با عنایت به محاسن متعدد فضای رقابت باید چرخه تولید را از انحصار عده‌ای خارج و آن را به تولید رقابتی تبدیل کرد تا تلاش، دقت و به‌کارگیری علم در تولید جای خودش را پیدا کند. در دنیای امروزی و مدرن، رقابت یک عامل پویا است. فناوری‌های نوین، محصولات جدید، مرزبندی‌های جدید بازار، فرآیندهای تولیدی جدید و مفاهیم جدید مدیریتی و…، همگی از مزیت‌های رقابت به شمار می‌آید. تجربیات کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد، آنها از طریق رقابت بر محدودیت‌های موجود در منابع خود غلبه کردند. با اینکه رهبر معظم انقلاب در بند بیست‌وسوم ابلاغیه سیاست‌های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی «جلوگیری از ایجاد انحصار در چرخه تولید و تجارت تا مصرف» را بیان فرموده بودند؛ اما برای تحقق این ایده مهم باید اقدامات مؤثری از سوی مسئولان صورت بگیرد؛ چرا که نمود کیفیت کالای ایرانی تنها در فضای رقابتی به دست می‌آید.
۵ـ۱ـ اعتمادسازی؛ سرمایه اجتماعی یکی از مفاهیمی است که در چند سال اخیر مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفته و مؤلفه‌ای مانند اعتماد یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی است. در تولید کالای با کیفیت باید این باور در بین جامعه به وجود بیاید که مردم با اعتمادشان بدانند با خرید کالای ایرانی سبب بهبود وضعیت اقتصادی می‌شوند.
۲ـ اقدامات عملیاتی
۱ـ۲ـ مبارزه هدفمند با پدیده قاچاق کالا؛ یکی از مهم‌ترین چالش‌های تولیدکنندگان، قاچاق کالا است که رقم‌های ذکر شده در این سال‌ها بسیار خیره‌کننده است. قاچاقچی به دلیل اینکه حق گمرکی برای کالای وارداتی نمی‌پردازد، برایش ارزان‌تر تمام میشود که این کار ضربه اساسی به تولید داخلی وارد می‌کند. پدیده قاچاق کالا یک پدیده چندوجهی شامل وجوه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و… است که مهم‌ترین وجه آن اقتصادی محسوب میشود. از جنبه اقتصادی، قاچاق کالا و ارز سبب خروج اقتصاد از مسیر سالم، شکل‌گیری اقتصاد زیرزمینی، کاهش تولید ناخالص ملی، افزایش بیکاری، کاهش سرمایه‌گذاری و تغییر الگوی مصرف و… میشود. امروز این پدیده افزون بر اینکه یک تهدید جدی بر سر راه تجارت آزاد است، هزینه‌های زیادی را نیز به بدنه اقتصادی کشور تحمیل می‌کند. افزون بر این بسیاری از کالاهایی که به صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند، کالاهای مصرفی بوده و عمدتاً جزء کالاهای اساسی و مورد نیاز مصرف‌کننده نبوده، بلکه قاچاقچیان سودجو با تبلیغات و ایجاد نیاز کاذب در مصرف‌کننده به مصرف این کالاها در داخل کشور دامن می‌زنند. ضمن اینکه بیشتر این کالاها به دلیل نظارت نکردن مراجع قانونی، کیفیت پایینی دارند و استانداردهای لازم را ندارند. برآورد کارشناسی این است که بین ۱۵ تا ۱۸ میلیارد دلار قاچاق در کشور صورت می‌گیرد که در صورت مبارزه جدی با آن، هم وضعیت تولید ملی بهتر میشود و هم با این رقم می‌توانیم اشتغال بسیار بالایی را ایجاد کنیم.
۲ـ۲ـ مدیریت واردات؛ واردات به منزله یکی از مباحث اصلی حوزه تجارت همیشه مورد بحث گروه‌ها و جریان‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور بوده است و دیدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهای بسیاری بر نحوه اجرا و تصمیم‌گیری آن نیز حاکم است. شاید یکی از دلایلی که تاکنون نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌های قانونی برای مدیریت واردات بهره لازم را ببریم، همین تعارض منافع و دیدگاه‌ها در تصمیم‌گیری‌ها و اعمال قانون بوده است. با این حال، بررسی روند واردات در ۱۸ سال گذشته گویای آن است که واردات تا سال ۱۳۸۹ روندی صعودی داشته و از حدود ۱۳ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۷ به بیش از ۶۴ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۹ رسید. پس از تشدید تحریم‌ها و بروز محدودیت‌های ارزی در کشور روند کاهشی واردات از سال ۱۳۸۹ آغاز شد تا اینکه بالاخره در سال ۱۳۹۴ به حدود ۴۱ میلیارد دلار رسید که تقریباً معادل میزان واردات در سال ۱۳۸۵ بود؛ ولی در سال 95 کل واردات به 7/42 میلیارد دلار رسید. هرچند آمار واردات سال 96 نهایی نشده است؛ ولی به نظر می‌رسد روند به همین منوال باشد. برای نمونه، در سال 1394، حدود 5560 ردیف کالای وارداتی به کشور وارد شده است که تنها 200 قلم نخست و عمده واردات، حدود 60 درصد ارزش واردات را تشکیل می‌دهند. حال اگر از طریق ابزارهایی مانند اعمال سیاست‌های تشویقی برای تولید داخل، تغییر اصلاح الگوی مصرف و اعمال محدودیت در واردات بتوان واردات این 200 قلم کالا را مدیریت کرد، به معنای مدیریت حدود 60 درصد از واردات به ارزش 7/24 میلیارد دلار است.
۳ـ۲ـ اصلاح نظام بانکی؛ یکی دیگر از زمینه‌هایی که سبب تحقق شعار سال خواهد شد، اصلاح نظام بانکی است؛ چون در حال حاضر نظام بانکی قادر نیست فعالان اقتصادی را ارزشیابی کرده و منابع را در جهت اهداف اقتصادی هدایت کند. از سویی، بالا بودن نرخ سود تسهیلات و بی‌توجهی به بخش‌های تولیدی در سرمایه‌گذاری‌ها سبب شده است سرمایه بانک‌ها در فعالیت‌های سوداگرانه و غیر اقتصادی هزینه شود. به نظر می‌رسد، برای تحقق شعار سال اصلاحاتی سریع بر بخش بانکی صورت بگیرد تا منابع بانک‌ها به سمت تولید تخصیص یابد.
۴ـ۲ـ ارتقای بهره‌وری؛ بهره‌وری موضوعی است که از ابعاد گوناگون به آن نگریسته شده و هر روز کاربرد و اهمیت آن بیش از پیش روشن میشود. با توجه به محدودیت منابع و نامحدود بودن نیازهای انسانی، افزایش جمعیت و رقابت شدید و بی‌رحمانه در اقتصاد جهانی، بهبود بهره‌وری نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. با بهره‌وری بالا می‌توانیم هزینه تولید را پایین بیاوریم و تنها در همین صورت است که هزینه تولید کالای ایرانی کاهش می‌یابد و زمینه برای کالای ایرانی مهیا میشود.
در نهایت باید گفت، توجه و حمایت از تولید ملی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مؤلفه‌هایی است که سبب بهبود وضعیت اقتصادی کشور میشود؛ چرا که با به گردش درآمدن چرخ‌های تولیدی کشور، بسیاری از مسائل و بحران‌های فعلی اقتصادی جامعه از بن‌بست خارج خواهد شد. گسترش و رونق تولید کشور موجب میشود فرصت‌های شغلی جدیدی به وجود آید؛ در غیر این صورت خرید هر کالای خارجی زمینه نابودی فرصت‌های شغلی را فراهم می‌کند که افزایش کیفیت کالاهای تولید داخلی مهم‌ترین عامل در ترغیب مردم به مصرف کالای داخلی است. افزون بر این، برای تحقق حمایت از تولید داخلی و اقبال جامعه به سمت تولیدات ملی، باید اسطوره ذهنی کیفیت کالای خارجی با اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی در باور افراد جامعه بشکند. این امر مستلزم انقلاب در ساختارهای اقتصادی و اصلاح در رویکردهای ذهنی و فرهنگی جامعه ایرانی است.